Cybernetyka i rozwój duchowy, cz. 2

Podstawowym pojęciem cybernetyki jest „system”. Jest to pojęcie tak istotne, że niektórzy autorzy utożsamiają cybernetykę z nauką o zachowaniu się systemów. „System” to każdy zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji – systemem jest zatem i krzesło, i drzewo. W ten sam sposób, systemem jest człowiek.

Definicja systemu

Warto przyjrzeć się praktycznym konsekwencjom definicji systemu, ponieważ zaciera się w niej różnica między tym, co „abstrakcyjne” i tym, co „materialne”.

Skoro systemem ma być KAŻDY zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji, to znaczy również, że systemem może być właściwie wszystko – niezależnie od tworzywa i skali. Konkretnie zaś, systemem może być każdy wybrany, wyodrębniony, albo określony fragment rzeczywistości. I właśnie ten aspekt cybernetyki ma kolosalne znaczenie.

Przykłady systemów

Systemem może być przedmiot materialny, taki jak krzesło. Standardowe, spotykane w niemal każdym domu krzesło składa się z czterech nóg, oparcia i siedzenia ułożonych tak, że nogi podpierają siedzenie, zaś oparcie jest ułożone wertykalnie lub pod kątem.

Systemem może być roślina, np. drzewo. Dąb składa się z pnia, układu korzennego i gałęzi z liśćmi. Przy tym rosnący dąb ma korzenie odchodzące od pnia w kierunku ziemi, a gałęzie z liśćmi znajdują się na przeciwległym krańcu pnia.

Systemem, dość szczególnym, może być także człowiek. Niektórzy twierdzą, że człowiek jest zwierzęciem bezogonowym i nieopierzonym. Można jednak przyjąć, że np. mężczyzna składa się z torsu, głowy, dwóch rąk, dwóch nóg i przyległości. Niektórzy dodają, że człowiek posiada rozum. Inni, że jego cechą konstytutywną jest nieśmiertelna dusza. Niezależnie od liczby elementów, są one względem siebie w określonej relacji. Stosunkowo łatwo jest ukazać relacje między torsem a przyległościami. Trudno ukazać duszę, choć nie sposób (lub trudno) udowodnić jej istnienie bądź brak.

Należy jeszcze dodać, że każdy z przytoczonych systemów można podzielić na podsystemy i nadsystemy. Podsystemem krzesła może być część siedziska. Podsystemami drzewa będą poszczególne gałęzie, liście i korzenie. Człowiek, jako nadsystem, składa się z wielu podsystemów, takich jak: układ trawienny, nerwowy, kostny, krwionośny itp.

Na podstawie definicji systemu i przytoczonych przykładów można przyjąć, że to co się w systemach zmienia, to typ tworzywa (elementów) i ich konfiguracja. Istnieją zatem elementy i relacje między nimi. Przy tym najróżniejsze elementy istnieją w najróżniejszych konfiguracjach.

Przykład 1. Krzesło można zrobić z drewna.
Przykład 2. Człowiek – na przestrzeni procesów ewolucyjnych – miał kiedyś zejść z drzewa.
Przykład 3. Niektórzy twierdzą, że im wyższy stołek na którym osoba siedzi, tym wyższa pozycja w hierarchii społecznej.

Otoczenie

Wyróżnienie systemu nie oznacza oczywiście, że cała reszta przestaje istnieć. Wyróżnienie jednego, bardzo konkretnego systemu równa się automatycznemu podzieleniu rzeczywistości na dwa podsystemy – system rozpatrywany i jego otoczenie.

Otoczenie systemu to wszystko, co nie jest systemem. Wszystko co jest systemem nie jest jego otoczeniem.

Przy tym każdy system może istnieć tylko i wyłącznie w swoim otoczeniu. System i otoczenie stanowią całość rzeczywistości. Dzięki temu, nie musimy poznać wszystkich aspektów otoczenia, by – na gruncie logiki – wiedzieć, że mogą istnieć. Nie ma przy tym znaczenia typ otoczenia. Istotne jest tylko czy można i należy owo otoczenie odróżnić od rozpatrywanego systemu, choć właściwości systemu o którym mowa będą związane z właściwościami jego otoczenia, na przykład:

Ryba może żyć tylko w wodzie.
Ptak może latać jedynie w powietrzu.
Człowiek najlepiej rozwija się w towarzystwie innych ludzi.

Historia Ariadny

Co to znaczy, że system istnieje? I jak go odróżnić od otoczenia? Stwierdzenie, czy dany system trwa, czy też nie, jest sprawą wielce problematyczną, a przez to fascynującą. Najlepiej obrazuje to przykład sformułowany w jednej z książek Mariana Mazura¹:

Załóżmy, że wybierając się w drogę powrotną i uwożąc ukochaną Ariadnę Tezeusz kazał na jej cześć wymalować na statku napis „Ariadna” (co nie jest prawdą, bo w micie tego nie było, ale sam mit także nie był prawdą, więc nie mamy się czym martwić), toteż tłum kreteńskich gapiów przyglądający się odjazdowi mówił, że odpływa „Ariadna”.

A dalej mogło już być różnie:

statek Tezeusza zniósł wyprawę doskonale, a kiedy przypłynął do Aten, mówiono tam, że przypłynęła „Ariadna”;

statek Tezeusza zaczął się psuć po drodze, ale mistrzowie ciesielscy wymienili nadwątlone deski na nowe, dzięki czemu statek w należytym stanie dopłyną do Aten, a tam mówiono, że przypłynęła „Ariadna”;

statek Tezeusza napotkał na burzę i tak się rozklekotał, że zawinięto do najbliższego portu, a tam wyjmując po jednej desce i przenosząc w inne miejsce zmontowano z nich statek, z zachowaniem pierwotnego napisu, po czym już bez przeszkód dopłynięto do Aten, gdzie ludzie powiedzieli, że przypłynęła „Ariadna”;

statek Tezeusza przebywał drogę w coraz gorszym stanie, aż stał się wrakiem, który Tezeusz kazał porzucić w najbliższym porcie i zbudować nowy statek, taki sam jak poprzedni i z takim samym napisem, i na nim dopłynął do Aten, gdzie ludzie mówili, że przypłynęła „Ariadna”;

w drodze Tezeusz przesiadł się na zupełnie inny statek, przemianował go na „Ariadnę”, a gdy przybył do Aten, mówiono, że przypłynęła „Ariadna”;

statek Tezeusza psuł się w drodze coraz bardziej i w stanie szczątkowym cudem dopłynął do Aten, gdzie mówiono, że przypłynęła „Ariadna”

Nie są to oczywiście wszystkie możliwości (innych sześć można by wyliczyć dla przypadków, w których Tezeusz kazał zmienić napis na jakiś inny), ale poprzestańmy na wymienionych powyżej. Za każdym razem w Atenach mówiono, że przypłynęła „Ariadna”. Ale były to przecież różne „Ariadna”. W którym więc wariancie przypłynęła do Aten ta sama „Ariadna”, na której Tezeusz wyruszył w drogę powrotną?

Na przykładzie statku Tezeusza widać, że istotne może być nie tyle to, z czego jest skonstruowany system, ile jaką rolę pełnią poszczególne jego elementy względem siebie oraz względem otoczenia. W rozpatrywaniu systemu oraz otoczenia, a więc i całej rzeczywistości, warto przypatrywać się zatem ISTOTNYM cechom wyróżnionego fragmentu rzeczywistości.

Waga uwagi

Rozstrzygnięcie, czy dany zbiór elementów i relacji między nimi należy uznać raczej za system, czy raczej za jego otoczenie ma wielorakie konsekwencje – od praktycznych po metafizyczne.

KAŻDY z nas jest przecież SYSTEMEM, w określony sposób wyodrębnionym z otoczenia, podobnym do innych systemów co do zasady, a odmiennym co do właściwości. Każdy ma odmienne cechy fizyczne, doświadczenie, świadomość, cele, a więc od każdego zależy, czy dany zbiór elementów i relacji między nimi jest spójny, czy też nie.

Podział na system i jego otoczenie ukazuje więc, że istnieją różne aspekty rzeczywistości, bo procedurę podziału można powadzić bardzo, bardzo długo i w rozmaity sposób. Aż do znudzenia, albo do stwierdzenia, że tak naprawdę, liczy się tylko konwencja i DECYZJA. KAŻDY z nas zatem, na co dzień i bez przerwy decyduje o tym, co jest istotnego w jego rzeczywistości.

Wyjątkowość osoby ludzkiej jest stanem faktycznym, wynikającym z logiki, nie zaś cechą nadaną z zewnątrz i przez to podległą manipulacji systemów ideologicznych.

Ważna staje się więc także uważna obserwacja. Zawsze przecież przyjmujemy rozmaite kryteria rozdziału między systemem a otoczeniem. Skupianie uwagi na rozmaitych systemach pozwala na stopniowe rozszerzanie świadomości, a w konsekwencji na pogłębianie rozwoju duchowego². Każdy etap rozwoju duchowego jest zatem indywidualny.

Przy tym nazywanie systemów nie ma znaczenia. Znaczenie ma przenikanie się systemu i otoczenia, tworzących jedną rzeczywistość. Rzeczywistość jest jedna, tylko że KAŻDY z nas jest jej twórcą.

Ćwiczenia

Popatrz na dowolną rzecz w zasięgu Twojego wzroku. Określ bardzo dokładnie, z jakich elementów się składa i jakie zachodzą między tymi elementami relacje. Czy wyróżnione elementy i relacje między nimi są wystarczające do określenia systemu i odróżnienia go od otoczenia?
Pomyśl o dowolnym obiekcie. Nazwij go. Zamknij oczy. Wyróżnij elementy i zachodzące między nimi relacje.
Przeprowadź medytację nad dowolnym systemem. Rozłóż go na podsystemy. Zachowaj między nimi relacje. Następnie powróć do pierwotnego stanu systemu. Wpisz system w jego otoczenie. Wyjdź o poziom wyżej. Częścią jakiego nadsystemu jest system, o którym pierwotnie pomyślałeś?