Cybernetyka i rozwój duchowy, cz. 3

Dla cybernetyki nie ma znaczenia, z czego składa się system i jego otoczenie. Znaczenie ma jedynie to, jakie są właściwości systemu i otoczenia oraz jakie zachodzą między nimi relacje. To dzięki istnieniu relacji możliwa jest zmiana siebie i rzeczywistości wokół nas.

Relacja

Każdy system może istnieć jedynie dzięki temu, że pomiędzy współtworzącymi go elementami zachodzą określone relacje. Dla przykładu, kiedy mówi się o świecie „zbudowanym” z cząstek elementarnych, de facto postuluje się istnienie systemu zbudowanego z elementów (cząstek) będących ze sobą w relacji z innymi elementami (cząstkami).

Mówi się na przykład, że atom wodoru „składa się” z elektronu oraz jądra, które to jądro z kolei składa się z protonu i neutronu (albo też innych cząstek elementarnych). Atom istnieje dzięki temu, że neutron i jądro są ze sobą w określonej, bardzo ścisłej, opisywanej głównie przez fizyków, relacji. Również proton i neutron w atomie muszą być w bardzo konkretnej relacji. Tak samo mówi się, że każda galaktyka „składa się” z miliardów gwiazd. Każda gwiazda z kolei ma zaś „składać się” z trylionów, jeżeli nie większej liczby, cząsteczek. Także człowiek składa się z elementów będących w konkretnej relacji między sobą. Organizm, w którym noga wychodzi z barku jest uważany za ułomny.

W tym znaczeniu, postulat atomistów o tym, że istnieć musi podstawowa cząstka, jest realizacją cybernetycznego postulatu o relacji między elementami systemu. Choć nie oznacza w żadnej mierze, że cząstka taka istnieje. Oznacza tylko, że możemy obserwować określony poziom lub aspekt rzeczywistości.

Można wprawdzie argumentować, że to nie relacje, lecz ściśle określone siły fizyczne trzymają atom wodoru jako całość. Być może jest tak w istocie. W podejściu atomistycznym zakłada się jednak, że konieczna musi być relacja pomiędzy obiektami, aby siły mogły zaistnieć. Czym innym mają być elementy atomu wodoru, a czym innym siły między nimi. Tak przynajmniej opisujemy większość znanego nam, poznawalnego empirycznie świata.

Na przykład, te same atomy węgla tworzą grafit i diament. Różnica polega jedynie na wzajemnym ułożeniu elementów między sobą¹. Zmiana relacji zmienia właściwości systemu.

Dla cybernetyki nie ma zatem znaczenia, czy mówimy o atomach, gwiazdach, galaktykach, czy człowieku. Istotne jest istnienie elementów i relacji między nimi. Na różnych poziomach zatem relacja konstytuuje system.

Struktura

Zbiór relacji zachodzących między elementami systemu nazywamy strukturą systemu. Wyidealizowana struktura to zbiór relacji pomiędzy dowolnymi elementami. Najczęściej oczywiście mówimy o relacjach przestrzennych. Weźmy za przykład człowieka siedzącego na krześle. Owo „na” wskazuje charakter relacji. W relacji przestrzennej mogą znajdować się części ciała człowieka. Wiemy już, że zdrowy (w pojęciu medycyny akademickiej) ludzki organizm ma tak ułożone członki, że część centralna (tors i brzuch) stanowi podstawę dla rąk, nóg oraz głowy. Trudno wyobrazić sobie tors przymocowany do stopy, albo głowę do ręki, choć ruch tych elementów pozwala je niekiedy do siebie zbliżyć.

Zmiana struktury własnej świadomości oznacza również automatyczną, niewymuszoną, tj. samorzutną, zmianę struktury świadomości otoczenia.

Struktura systemu może być statyczna lub dynamiczna. Statyczna struktura ma miejsce wówczas, kiedy elementy nie zmieniają swoich wzajemnych relacji. Struktura dynamiczna występuje wówczas, kiedy elementy zmieniają swoje relacje. Jak się okazuje, bardzo trudno odnaleźć idealnie statyczną strukturę. Jest tak, ponieważ istnieje konieczność jej zaobserwowania.

Obserwacja

W obserwowanym świecie trudno jest stwierdzić, czy w ogóle może istnieć coś, co nazywamy „statycznym systemem”. Jest tak, ponieważ każda obserwacja wymaga interwencji w poznawany system. Na przykład, po to by zmierzyć temperaturę konkretnego drzewa, należy wprowadzić w jego obręb termometr. Wiąże się to z wierceniem w drzewie otworu. Wiercenie oznacza jednak interwencję, a zatem zmianę w strukturze systemu. W związku z tym, nigdy nie poznamy temperatury drzewa, o którym myśleliśmy pierwotnie.

Tak samo, każda obserwacja świata społecznego wymaga indywidualnej interwencji podejścia osoby obserwującej. Między innymi nasze doświadczenie powoduje, że rozumiemy co się dzieje w naszym otoczeniu. Wiemy na przykład, czym jest „prawdziwa” rodzina na podstawie tego, że w niej uczestniczyliśmy, bądź też nie. Wiemy też, że w danym momencie znajdujemy się w grupie koleżeńskiej, jeżeli kiedyś już w niej byliśmy i poznaliśmy co oznacza „koleżeństwo”. Wiemy, że mamy przyjaciela tylko i wyłącznie z powodu istnienia konkretnej między nami relacji. Zarówno rodzina, jak i grupa koleżeńska, bez naszego w niej udziału, funkcjonowałaby inaczej. Bez nas, albo bez przyjaciela, „naszej przyjaźni” w ogóle by nie było.

Dlatego każdy system, jeżeli ma być zaobserwowany, musi być dynamiczny w swej naturze. Musi istnieć potencjał zmiany jego struktury, na podstawie zmiany relacji.

Relacja a rozwój duchowy

Istnienie relacji jest warunkiem sine qua non rozwoju duchowego. Jeżeli rozwojem duchowym nazywamy zmianę struktury świadomości ze stanu A na stan B, to zmiana struktury świadomości oznacza zmianę relacji pomiędzy elementami ją konstytuującymi. W kontekście rozważań o jedności systemu i otoczenia dochodzi się do wniosku, że zmiana struktury własnej świadomości oznacza również automatyczną, niewymuszoną, tj. samorzutną, zmianę struktury świadomości otoczenia. Oczywiście, czy i kiedy nastąpi obserwacja zmiany świadomości „w otoczeniu” i „otoczenia” pozostaje inną kwestią.

W konsekwencji, istnienie relacji pomiędzy elementami daje nam powód by przyjąć, że każdy jest współodpowiedzialny za to, co ma miejsce w jego życiu i życiu jego otoczenia.

Kończąc, warto raz jeszcze podkreślić: dzięki istnieniu relacji, możliwa jest struktura, a zatem właściwości obserwowanego systemu. Ponadto, dzięki istnieniu struktury, systemy mogą być SPRZĘŻONE. Można zatem nimi sterować. Cybernetyka zaś, to nauka o sterowaniu.

Ćwiczenia

1. Pomyśl o swojej rodzinie. Z czego się składa i jakie zachodzą między jej członkami relacje?
2. Pomyśl o przyjacielu. Na czym polega Wasza przyjaźń?
3. Pomyśl o wrogu. Na czym polega Wasza wrogość?